Filosoferen met kinderen staat volop in de belangstelling. Niet dat het ooit helemaal ‘uit’ was. Maar met alle aandacht voor de 21e eeuwse vaardigheden en voor Cultuureducatie met Kwaliteit neemt de vraag toe. Het onder de knie krijgen van de vaardigheden om te filosoferen met kinderen vraagt inspanningen en tijd. Is dat de moeite waard?
In ruim zeventig landen besteden scholen aandacht aan filosofie. Wereldwijd is er al veel onderzoek gedaan naar de opbrengsten. Die bevestigen dat filosoferen in school een positieve uitwerking heeft op leerprocessen en op de sociale cohesie in de klas: het bevordert onderling begrip en respect, vergroot de saamhorigheid, heeft een positieve invloed op de groepssfeer en stimuleert de taalontwikkeling.
Oefening baart kunst
Voor het ontwikkelen van 21e-eeuwse vaardigheden als communiceren, probleemoplossend vermogen, zelfreflectie en buiten kaders denken is filosoferen een waardevolle activiteit. Het is dan wel zaak om het structureel aan te pakken. Want zoals alleen regelmatig trainen van het lichaam een lenig lijf oplevert, geeft regelmatig filosoferen een lenig denkvermogen.
Op de Delftse basisschool Het Mozaïek is filosoferen sinds 1997 wekelijkse praktijk. De kinderen filosoferen over allerlei kwesties: over de vraag waarom je er bent, waarom je een naam hebt, over wat mooi is of lelijk, over oneindigheid, over het maken van keuzes en het houden van muziek, over de vraag wat geluk is en nog veel meer. Allemaal vragen waarop geen pasklare antwoorden zijn. En juist dat maakt het interessant om ze te onderzoeken.
Voor het oprapen
Wie de vaardigheid om te filosoferen beheerst, zit nooit om onderwerpen verlegen. Ze kunnen gepland zijn – bijvoorbeeld bij een bepaald schoolthema of project of onderdeel van cultuureducatie of levensbeschouwing. Of gewoon spontaan naar boven komen. Naarmate er vaker wordt gefilosofeerd, neemt de gevoeligheid voor het vinden van interessante invalshoeken toe. Toen er ’s morgens een dikke spin buiten voor het raam zat en een van de kinderen aan de verhalen van de gewiekste spin Anansi dacht vroegen de kinderen zich af waarom die slimme hoofdpersoon eigenlijk een spin was. Kunnen spinnen eigenlijk slim zijn?
Wat er dan gebeurt
In een geanimeerd gemeenschappelijk onderzoek probeerden de kinderen uit te pluizen hoe dat nu eigenlijk zit. Kan een spin slim zijn? En hoe kunnen we dat weten?
- Kiki: Spinnen kunnen snel een web maken en ze zijn goed in muggen en vliegen vangen.
- Daan: Een spin heeft plakpootjes waarmee hij goed een web kan maken. Maar dat maakt hem niet slim. Dat is gewoon zo.
- Sander: Je kan het niet aan een spin vragen, of hij slim is. Dus kun je het niet weten.
- Lizzy: En als hij zou zeggen dat hij slim is, weet je ook niet of je het moet geloven.
- Kiki: Maar je kan alleen van je zelf weten dàt je slim bent, àls je slim bent!
- Sophia: Ze kunnen misschien wel denken, maar alleen zoals spinnen denken. Niet als een mens.
- Aidan: Je kunt het niet zien, of een spin slim is.
- Zarah: Je weet niet eens of hij wel hersens heeft.
- Mohamed: Als je een spin opensnijdt, zie je of hij hersens heeft.
- Sophia: Dan zie je alsnog niet of hij slim is. Je kunt gedachten niet zien, dromen ook niet.
- Lizzy: Je kan dus ook niet zeker weten of een spin kan denken, en ook niet of hij slim is.
- Daan: Die spin hier voor het raam hoort misschien wel wat wij zeggen.
- Zarah: Misschien filosofeert hij wel mee!
- Mohamed: Als je hem openmaakt en onderzoekt, zie je dus niet zijn gedachten. Maar misschien vind je dan wel iets dat denkkracht kan hebben.
In een gesprek van twintig minuten doen de kinderen aan creatief en analytisch denken, gebruiken ze redeneerstrategieën en vergelijkingen en bouwen ze door op elkaars ideeën. De vraag of dat de moeite waard is kan nauwelijks met een volmondiger ja worden beantwoord.
De namen van de kinderen zijn gefingeerd
Marja van Rossum filosofeert wekelijks met kinderen in het basisonderwijs, geeft workshops en trainingen in basis- en voortgezet onderwijs en in de culturele sector. Zij is co-auteur van het programma Filosoferen doe je zo en van de serie Filosoferen met…van het Kröller-Müller Museum.